Về thăm thành cổ Châu Sa- Quảng Ngãi

Thành Châu Sa( thành Hời )
Niên đại TK X
Vị trí: xã Tịnh Châu, huyện Sơn Tịnh, Quãng Ngãi, cách thị xã Quãng Ngãi 8km về phía đông bắc,nằm ở ven bờ bắc, vùng hạ lưu sông Trà Khúc.
Thành hình chữ nhật, gần vuông, chạy theo hướng bắc- nam; dài 580m, rộng 540m; thành có bốn cửa, mở giữa bốn phía tường thành; rất có thể đây chỉ là thành nội vì theo như khảo sát của Lê Đình Phụng(1988) thì thành còn có hai gọng kìm và vòng thành ngoài rất rộng.
Thành đắp bằng đất, hiện tại đo được thành cao 4-6m, chận thành rộng 20-25m, mặt thành rộng 5-8m. Bốn góc thành hiện giờ có bốn ụ đất, có thể là dấu tích của bốn tháp canh. Quanh thành có hào nước rộng 20-25m. Cách thành 500m là khu tháp cổ Gò Phố.
Ngô Văn Doanh thành Châu Sa là di tích dân sự lớn nhấttrong khu vực Quãng Nam- Quãng Ngãi thuộc châu Amaravati của Champa xưa.
Niên đại của thành được xác định vào khoảng cuối thế kỷ IX đầu thế kỷ X.
Cơ sở để xác định là tấm bia được tìm thấy trong khu vực thành. Bia Châu Sa có niên dại xác định là năm 903, trên bia có những thộng tinvề hai vị vua đu62 tiên của vương triều Indrapura ( 875-982) là Indravarman II và Jaya Simhavarman. Vì vậy thành Châu Sa ít nhất là đã tồn tại trong thời kỳ vương triều Indrapura.
Đặc biệt gần đây phát hiện ra dấu tích lò gốm và những tấm đất nung có liên quan đến Phật giáo ở Núi Chồi. Bằng biện pháp so sánh Ngô Văn Doanh và các và một số nhà khao học khác đã xác định, các tiểu phẩm gốm ở Núi Chồi có niên đại thế kỷ X.
Khi nghiên cứu Núi Chồi, phát hiện nhiều hiện vật có hình dáng, kích thước và các nhân vật thể hiện trên đất nung có nguồn gốc từ khu đền Chaya- của vương quốc Srivijaya, thế kỷ VII-XIII, miền nam Thái Lan.
Ngoài ra còn phát hiện nhiều loại gốm với nhiều chủng loại hoa văn khác nhau.
Đó là những bằng chứng chứng tỏ mối quan hệ giữa dân cư thành Châu Sa với các khu vực trong vương quốc Champa và các quốc gia trong khu vực Đông Nam Á hải đảo.
Như vậy ta có thể nói ít nhất là ở thế kỷ IX-X , thành Châu Sa là một trung tâm hành chính, kinh tế quan trọng của châu Amaravati, một địa điểm quan trọng thông thương với các nước trong khu vực.